Niedźwiadek bursztynowy

Wykonane z bryły bursztynu bałtyckiego wyobrażenie niedźwiedzia jest jednym z najbardziej znanych i cieszących się popularnością arcydzieł pradziejowej plastyki figuralnej odkrytych w dorzeczu Odry i Wisły. Pełna wdzięku, dziesięciocentymetrowej długości rzeźba urzeka łagodnym zarysem sylwetki zwierzęcia, wydobytej z przejrzystego surowca o ciepłej barwie. Wyrzeźbiona postać ma zarówno cechy realistyczne, jak i symboliczne. W konwencji portretowej jest przedstawiona duża głowa, krótka szyja i masywny tułów. Symbolicznie są uformowane łapy, które nie zapewniają stabilnego ustawienia. Niedźwiadka można było nosić jako wisior zamocowany przez otwór widoczny w tułowiu.

Losy niedźwiadka

Figurkę znaleziono podczas wydobywania torfu w 1887 roku w okolicach Słupska. Miejscowy bursztynnik oczyścił ją i wypolerował. Przypuszcza się, że mógł również poddać niedźwiadka niewielkim modyfikacjom. W tym samym roku zabytek został przekazany do pomorskich zbiorów muzealnych gromadzonych w Szczecinie. W trakcie II wojny światowej, wraz z innymi najcenniejszymi eksponatami, został umieszczony w skarbcu prowincjonalnym, a następnie ewakuowany dalej na zachód. Po wojnie niedźwiadek został zdeponowany w Stralsundzie. W 2009 roku, w ramach polsko-niemieckiej wymiany zabytków archeologicznych, ponownie trafił do Szczecina.

Wiek niedźwiadka

Małe figurki zwierzęce wykonane z bursztynu, niekiedy dekorowane różnymi wzorami, odkrywane w Skandynawii i południowej strefie nadbałtyckiej, należą do unikatów. Najczęściej są znajdowane przypadkowo w torfowiskach i na wybrzeżu morskim, co utrudnia ustalenie ich wieku. Twórcy tych dzieł musieli dobrze znać morfologię prawdziwych niedźwiedzi, łosi, dzików, koni i ptaków. Ich przedstawienia mają wiele cech zgodnych z wyglądem naturalnym zwierząt dzikich. Względy stylistyczne oraz analogie do dekoracji innych przedmiotów, najczęściej wykonanych z poroża i kości, a także skromne dane o warunkach znalezienia niektórych figurek, pozwalają wiązać bursztynowe rzeźby zoomorficzne, w tym niedźwiadka słupskiego, z wierzeniami myśliwych ze schyłku starszej oraz ze środkowej epoki kamienia (pomiędzy X a VI tysiącleciem przed Chrystusem). Społeczności te przetrwały na niektórych obszarach Europy Północnej i Środkowej do schyłku epoki kamienia, a ich epigoni jeszcze dłużej.

Moc niedźwiadka

W wierzeniach wielu społeczności łowieckich silnie akcentowano więź łączącą ludzi z różnymi gatunkami zwierząt dzikich. Duży udział przedstawień niedźwiedzia wśród wszystkich figurek zoomorficznych pozwala sądzić, że niedźwiedź odgrywał szczególną rolę w kulturze duchowej myśliwych żyjących w Europie Północnej i Środkowej w epoce kamienia. Dawne społeczności najprawdopodobniej przypisywały figurkom moce magiczne. Niedźwiadek słupski, podobnie jak inne tego typu przedmioty, mógł pełnić funkcję amuletu, wisiora który chronił, a także dawał łowcy specjalną moc.

Ciekawostki

Kto wiercił dziurę w brzuchu misia?
Otwór służący do umocowania niedźwiadka nie został wywiercony. Bryła użyta do wykonania rzeźby, to surowiec z naturalną dziurą (tzw. nadziak) pozostałą po zgniłej gałązce, na którą nadziała się zastygająca żywica tworząca bursztyn.

Dwa niedźwiadki

W Słupsku niedźwiadek cieszył się i nadal cieszy dużą popularnością. Został uznany za talizman przynoszący szczęście i symbol prosperity miasta. W latach 20. XX wieku na zamówienie ówczesnych władz miejskich została wykonana jego wierna kopia. Miejscowy bursztynnik, zatrudniony do jej wykonania, pojechał w rejon Królewca, żeby zakupić odpowiednią bryłę surowca. Skopiowanego misia ewakuowano w czasie II wojny światowej i do tej pory nie odnaleziono.

Niedźwiadek poszukiwany

Po programie telewizyjnym, w którym prezentowane były efekty polsko-niemieckiej wymiany zabytków archeologicznych i poświęcona temu wydarzeniu wystawa „Zaginione–Ocalone”, do reportera zadzwoniła telewidzka informując, że w okolicach Polic, w należącym do niej ogródku działkowym, znalazła figurkę bardzo podobną do niedźwiadka słupskiego. Niestety, kontakt telefoniczny ze znalazczynią nie został dobrze zanotowany. Pracownicy Muzeum Narodowego w Szczecinie mają nadzieję, że jeszcze uda się zweryfikować tę wiadomość.

Imię dla misia

W trakcie pierwszego pokazu wystawy „Zaginione–Ocalone”, której symbolem stał się niedźwiadek bursztynowy, Muzeum Narodowe w Szczecinie ogłosiło konkurs dla młodzieży na imię dla misia, wówczas popularnie nazywanego w mediach „żelkiem”. Spośród wielu zgłoszeń wybrano nazwę Słupcio, a jurorzy zastanawiali się, czy ta propozycja była zainspirowana miejscem odkrycia, czy sposobem eksponowania figurki na wystawie – na podstawce w formie wysokiego słupka.

Daniel Źródlewski
rzecznik prasowy